10/52 "Skyggen" av H. C. Andersen

I dag har eg lese "Skyggen" av H. C. Andersen. H. C. Andersen er jo mest kjend som eventyrforfattar. Han har skrive fleire kjende eventyr, som "Den stygge andungen", "Piken med svovelstikkene" og "Den standhaftige tinnsoldat". Blant dei mindre kjende eventyra til H. C. Andersen, er den mindre barnevennlege historia om "Skyggen". Og då eg las denne om igjen i dag, fann eg ut at ho har eit så sterkt novellistisk preg, både med tanke på forteljarmåte, spenningskurve og den manglande moralen til slutt. Derfor vel eg å rekne dette kunsteventyret med blant dei 52 novellene mine. "Skyggen" åpnar slik:

I de hede Lande, der kan rigtignok Solen brænde! Folk blive ganske mahognibrune; ja i de allerhedeste Lande brændes de til Negre, men det var nu kun til de hede Lande, en lærd Mand var kommen fra de kolde; der troede han nu at han kunde løbe om, ligesom der hjemme, jo det blev han snart vant fra. Han og alle fornuftige Folk maatte blive inde, Vindues-Skodder og Døre bleve lukkede den hele Dag; det saae ud som hele Huset sov eller der var ingen hjemme. Den smalle Gade med de høie Huse, hvor han boede, var nu ogsaa bygget saaledes at Solskinnet fra Morgen til Aften maatte ligge der, det var virkeligt ikke til at holde ud! - Den lærde Mand fra de kolde Lande, det var en ung Mand, en klog Mand, han syntes, han sad i en gloende Ovn; det tog paa ham, han blev ganske mager, selv hans Skygge krøb ind, den blev meget mindre end hjemme, Solen tog ogsaa paa den. - De levede først op om Aftenen, naar Solen var nede.

Denne åpningsscena presenterer oss ikkje bare for miljøet for handlinga, men ho presenterer oss også for dei to hovudpersonane. Den kloge mann og Skyggen. I motsetning til den vanlege skyggen, finn skyggen til Den kloge mann ut at han skal lausrive seg frå herren sin og leve sitt eige liv. Han slit seg laus frå mannen, og går på besøk til Poesien, som viser seg å bu på andre sida av gata. Her får han nok åndeleg næring til å etterkvart bli ein mann. Den kloge mann reiser heim frå det varme landet, og etter ei tid oppsøker Skyggen han igjen:

Saa kom den lærde Mand hjem og han skrev Bøger om hvad der var Sandt i Verden, og om hvad der var Godt og hvad der var Smukt, og der gik Dage og der gik Aar; der gik mange Aar.
Da sidder han en Aften i sin Stue og saa banker det ganske sagte paa Døren.
"Kom ind!" siger han, men der kom Ingen; saa lukker han op og der stod for ham saadan et overordentligt magert Menneske, saa han blev ganske underlig. Forresten var Mennesket særdeles fiint klædt paa, det maatte være en fornem Mand.
"Hvem har jeg den Ære at tale med?" spurgte den Lærde.
"Ja det tænkte jeg nok!" sagde den fine Mand, "at De ikke kjendte mig! jeg er blevet saa meget Legeme, jeg har ordentlig faaet Kjød og Klæder. De har nok aldrig tænkt at see mig i saadan en Velmagt. Kjender De ikke deres gamle Skygge? Ja De har vist ikke troet at jeg mere kom igjen. Mig er det gaaet særdeles vel siden jeg sidst var hos dem, jeg er i alle Henseender bleven meget formuende! skal jeg kjøbe mig fri fra Tjenesten, saa kan jeg!" og saa raslede han med et heelt Bundt kostbare Signeter, som hang ved Uhret, og han stak sin Haand ind i den tykke Guldkjæde, han bar om Halsen; nei hvor alle Fingrene glimrede med Diamants Ringe! og det var Altsammen virkeligt.
"Nei, jeg kan ikke komme til mig selv!" sagde den lærde Mand, "hvad er dog alt det!"
"Ja noget Almindeligt er det ikke!" sagde Skyggen, "men De selv hører jo heller ikke til det Almindelige, og jeg, det veed De nok, har fra Barnsbeen traadt i deres Fodspoer. Saasnart De fandt, jeg var moden til at gaae alene ud i Verden, gik jeg min egen Vei; jeg er i de allerbrillanteste Omstændigheder, men der kom en Slags Længsel over mig efter engang at see Dem før de døer, De skal jo døe! jeg vilde ogsaa gjerne gjensee disse Lande, for man holder dog altid af Fædrelandet! - Jeg veed De har faaet en anden Skygge igjen, har jeg noget at betale til den eller dem? De vil bare være saa god at sige det."
"Nei, er det virkelig Dig!" sagde den lærde Mand, "det er dog høist mærkværdig! aldrig havde jeg troet at Ens gamle Skygge kunde komme igjen som Menneske!"
"Siig mig hvad jeg har at betale!" sagde Skyggen, "for jeg vil nødig staae i nogen Slags Gjæld!"
"Hvor kan Du tale saaledes!" sagde den lærde Mand. "Hvad Gjæld er her at snakke om! vær saa fri, som Nogen! jeg glæder mig overordentlig ved din Lykke!

Etter dette møtet, endrer maktforholdet mellom dei to seg. Skyggen blir stadig sterkare, medan mannen blir stadig svakare, og etterkvart seier folk at han ser ut som ein skugge. Dei to bytter roller. Skyggen klarer å imponere prinsessa, idet han presenterer seg som herren, og Den Kloge Mand som skuggen sin. Prinsessa har aldri før møtt nokon som er så klok, at til og med skuggen hans er klok. Og dermed vinn Skyggen prinsessa og halve kongeriket, medan mannen går til grunne.

Novella (og nå seier eg novelle og ikkje eventyr, fordi den onde, maktsjuke og egoistiske skuggen, vinn over den gode, sanningssøkande og godtruande, naive og godtruande Kloge Mand) har tydelege seinromantiske, gotiske aspekt. Skyggen som blir menneske og som sug livet ut av den tidlegare herren sin, har spøkelsesaktige trekk. Det er noko grotesk over måten denne ikkje-levande skapnaden tek over livet til den levande herren sin.

"Skyggen" kan lesast som ei realisering av Platon si hulelikning kor skuggen og det verkelege bytter plass, i Den Kloge Mand si jakt på det gode, det sanne og det skjønne. Det er noko ironisk over måten Den Kloge Mand blir omtalt på. Og dermed blir ikkje "Skyggen" bare ei realisering av hulelikninga, men også ein kommentar som drøftar hulelikninga sitt innhald. Både bruken av ironi og det at skjebnen til Den Kloge Mand får eit så tragisk utfall, skaper usikkerheit rundt korvidt H. C. Andersen godtek Platon si hulelikning. Gjennom å la dei nær sagt absolutte grensene mellom ånd og materie løysast opp, blir "Skyggen" ei kritikk av den rådande verkelegheitsoppfatninga, som stod så sterkt i samtida.

"Skyggen" er tilgjengeleg på Det Kongelige Bibliotek sine nettsider.

Etter å ha lese både "Queen of Spades" og "Skyggen", kjenner eg at eg er i ferd med å bli hekta på noveller frå denne perioden. Eg trur det er tid for å lese Edgar Allan Poe nå. Og dersom nokon har gode tips til andre gode noveller, med dette gotiske preget, tar eg gjerne imot lesetips.

Din nestes hus

Din nestes hus

Jette A Kaarsbøl 2009

Oversatt av Trude Marstein

Cappelen Damm 2010

396 sider

Det begynner vel å nærme seg 6 år sidan eg las Den lukkede bok av Jette Kaarsbøl. Dette var ei bok som begeistra meg stort og som etterkvart fekk veldig gode kritikkar. I 2009 kom Kaarsbøl med si bok nummer to - Din nestes hus, som eg endeleg har fått lese. Eg har vore nysgjerrig på denne boka ei stund, både fordi eg likte debutromanen til Kaarsbøl så godt, og fordi det er delte meiningar om boka. For mens Knirk rosar boka la Janke ho bort, halvlesen.

I boka møter vi den landskjende arkitekten og forteljar-eget Laus Lindborg, som blir dregen inn i ei midtlivskrise, etter at faren døyr. Han reiser til bygda Store Randing, kor faren som også er arkitekt, har teikna eit bibliotek. Her skal faren gravleggjast. Laus blir kjend med presten Stig og den 20 år yngre kona hans Alma. Tilbake i København bestemmer Laus seg for å ta ein pause frå jobben, ekskjærasten Maj og elskerinna Claudia. Han reiser tilbake til St. Randing under påskot av å skulle jobbe med eit fotoprosjekt. Her innleier han eit forhald til prestekona Alma. Motivasjonen for Laus sitt oppbrot, er som Janke peikar på, uklar, som mange av dei andre vala Laus gjer. Dette er med på å skape ei kunstig distanse mellom meg som lesar og hovudpersonen, noko som går ut over lesaropplevinga og som gjer forteljinga mindre truverdig.

Forteljinga er forsøkt framstilt scenisk. Kaarsbøl viser fram epsiodar og viser kva Laus og dei andre karakterane seier og gjer. Innimellom får lesaren innblikk i Laus sine tankerekker, men då ser han ofte tilbake på scener frå tidlegare i livet. Dette er eit spennande grep, men eg opplever at det fungerer dårlig i denne romanen. Forteljinga får eit hakkete og oppstykka preg. Vi får vite svært lite om kva Laus eigentleg tenker og kva slags kjensler eg-personen har, noko som også gjer at samanhengane blir borte. Eg får ikkje forståing for Laus, handlingane hans og vala hans. Kombinasjonen med eg-forteljaren gjer at det blir ei avstand mellom lesar og forteljar, som eg opplever som forstyrrande.

Når det er sagt er Kaarsbøl sitt språk og mange av skildringane svært gode. Eg tar meg i å humre over formuleringar og eg lar meg røre av skildringane av einskilde bifigurar. Romanen gir for eksempel eit veldig truverdig og levande portrett av den fire år gamle prestedottera Emilie. Den overvektige tenåringsjenta Meggie blir også skildra på ein rørande måte, og eg blir glad i desse to jentene.

Eg har brukt over ein månad på å lese ferdig denne boka, og fleire gonger har eg vurdert å leggje ho bort. Forteljinga er hakkete og eg får ikkje heilt tak på hovudpersonen, som burde bære forteljinga. Samtidig er det mange flotte element, sterke karakterskildringar og morsomme uttrykksmåter, som driv romanen framover til tross for at forteljinga blir svekka av dei forteljartekniske grepa.

Om det var verdt tida det tok å lese ho ferdig? Eg er faktisk ikkje sikker.

23. desember - Bernhard S. Ingemann

Dagens dikt er ein sangtekst, til ein sang som av underlege grunnar har hamna mellom julesangane. Men han er minst like sterk i gravferder. Diktaren er B. S. Ingemann, og eg har høyrd ei anekdote (anekdote, fordi eg ikkje veit om det er sant), om at det i første utgåva stod "går de til paradis med sang". Diktaren var for deprimert til å inkludere seg sjølv, ein lang periode av livet. Men etter ei tid, endra han teksten og inkluderte seg sjølv. Denne anekdota gjer teksten mykje sterkare, synest eg, sjølv om eg vanlegvis ikkje er nokon tilhengar av å lese tekstar med for stor vekt på forfattarbiografien. Men akkurat denne teksten synest eg blir sterk i lys av denne anekdota.

Deilig er jorden

Deilig er jorden,
prektig er Guds himmel,
skjønn er sjelenes pilgrimsgang.
Gjennom de fagre riker på jorden
går vi til paradis med sang.

Tider skal komme,
tider skal henrulle,
slekt skal følge slekters gang;
aldri forstummer tonen fra himlen
i sjelens glade pilgrimssang!

Englene sang den
først for markens hyrder;
skjønt fra sjel til sjel det lød:
Fred over jorden! Menneske fryd deg.
Oss er en evig frelser født!

Helle Helle - Hus og hjem

Helle Helle
Hus og hjem
Samleren 1999
Oversatt av Trude Marstein
Oktober 2001
214 sider

Denne helga har eg verkeleg kost meg med ei utruleg flott lesaroppleving. Eg har lese Helle Helles Hus og hjem, som seilte rett inn på topp-ti lista mi.

Anne er omkring 30 år og flytter tilbake til den vesle byen kor ho veks opp etter å ha budd i København i ein del år. Ho kjem aleine, fordi sambuaren Anders skal jobbe ein månad til i København. I denne vesle, namnlause byen, tek ho opp kontakten med barndomsvenninnene Anita og Charlotte igjen. Det eldre ekteparet Svend og Ellen ønsker henne velkommen frå nabohuset. Anne sitt hus er like ved prestegården, og Anne utvikler eit svært nært forhold til presten Jens, før Anders kjem flyttande etter.

Anne gjer veldig lite. Ho skal male, pakke ut eksene med ting og komme i orden, medan ho venter på at Anders skal komme til byen. Ho sitter stort sett inne og drikker vin, søv eller gjer ingenting, og ho unnskulder seg stadig for at ho ikkje har kome i orden. Ho er tiltakslaus og til tider apatisk og Hus og hjem har svært lite handling.

Eg blir betatt av språket i boka. Det er eit språk som er så enkelt og så finslipt at eg klarer ikkje la vere å bli fascinert over det. Eg tenker at eg skulle ønske eg også kunne skrive slik. Det er ingen personskildringar i boka, men ei rekke dialoger mellom karakterane. Desse dialogane er fulle av nærver og dei skildrar ei rekke spenningsfyllte relasjonar, utan å komme med vurderande tankereferat. Fråveret av handling gjer at relasjonane får lov til å vere i fokus. Dette gjer boka til ei spennande og annleis lesaroppleving. Eg liker det.